Preživjeli logoraši u zloglasnom ustaškom logoru Јasenovac pokušali su 22. aprila 1945. godine u očajničkom jurišu na stražare da se dokopaju slobode, ali je u tome uspjelo samo 169 od njih 1.073.
U toj najvećoj “Fabrici smrti” na Balkanu u Drugom svjetskom ratu ustaše su ubile stotine hiljada mahom Srba, Јevreja i Roma.
Koncentracioni logor Јasenovac bio je najveći logor smrti u tadašnjoj fašističkoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, na prostoru okupirane Јugoslavije za vrijeme Drugog svjetskog rata.
Formiran je u avgustu 1941. godine, a osmislio ga je jedan od najvećih ratnih zločinaca tog doba Maks Luburić, koji bio i prvi komandant logora.
Logor su uništile ustaše aprila 1945. godine da bi sakrile svoje zločine.
“Radni logor Јasenovac”, kako ga naziva hrvatska državna administracija, bio je stratište za Srbe, Rome i Јevreje, svih uzrasta, polova, životne dobi, socijalnih, obrazovnih i drugih profila, kao i za komuniste, partizane, pomagače i simpatizere Srba, Roma i Јevreja.
Sistem logora Јasenovac bio je zloglasan po varvarskim metodama i velikom broju žrtava.
Profesor Gideon Grajf, istoričar specijalizovan za Holokaust, autor izuzetno značajne monografije “Јasenovac – Aušvic Balkana – Ustaška imperija okrutnosti” navodi da je: “Јasenovac bio daleko brutalniji od Aušvica”.
U procesu “pročišćenja hrvatske nacije”, srpska djeca su ubijana, zajedno sa odraslima.
Tokom četiri godine, između aprila 1941. i maja 1945, 73.316 mališana je ubijeno u ustaškoj NDH. Tokom Drugog svjetskog rata, jedino mjesto u cijeloj Evropi u kome su postojali specijalni logori za djecu bila je Hrvatska.
Samo od decembra 1941. do aprila 1942. ustaše su ubile 19.544 dječaka i djevojčica srpske nacionalnosti, a njihovi identiteti utvrđivani su kasnije.
Ubijani su, prema svjedočenjima, na najstrašnije načine, i umirali su, takođe, više nego odrasli, od bolesti, izgladnjelosti, žeđi i smrzavanja.
Mnoga djeca poklana su u Јasenovcu sredinom septembra 1942. Djeca su dovođena u 15 zaprežnih kola u ciglanu i spaljivana. Slična sudbina zadesila je 300 djece koja su pogubljena u Gradini u oktobru 1942.
Ogroman broj djece, oko 12.000, spasen je od ustaškog pogroma, a za tu akciju najzaslužnija je Diana Budisavljević i desetine plemenitih ljudi koji su joj pomogli.
Broj žrtava u koncentracionom logoru Јasenovac nikada nije tačno utvrđen.
Logorska arhiva je dva puta uništavana – početkom 1943. i aprila 1945. godine.
Zemaljska komisija Hrvatske, osnovana 1945. godine, konstatovala je u izvještaju Međunarodnom vojnom sudu u Nirnbergu da je broj žrtava između 500.000 i 700.000.
Njemački generali iz Drugog svjetskog rata davali su veoma različite podatke o broju ubijenih Srba u NDH, ali zajedničko im je to da svi pominju stotine hiljada stradalih.
Aleksander Ler je još 1943. godine govorio o 400.000 ubijenih Srba, Lotar Renduli, njemački general-pukovnik, navodi da je ubijeno oko “500.000 pravoslavaca”, general Herman Nojbaher pominje “više od 750.000 ubijenih”, Ernst fik – 600.000 …
Nakon Drugog svjetskog rata, u namjeri da izjednače žrtve i zasluge za oslobođenje zemlje, komunističke vlasti su činile sve da se Јasenovac pominje što manje. O najvećem stratištu u NDH-a nisu snimani filmovi niti rađeni serijali, a lider komunista Јosip Broz Tito nikada nije otišao u Јasenovac.
